tho ha nguyen du - nguyen vy khanh
Tho Ha Nguyen Du
Tu khi nhan to H.O. them vao cho cong dong nguoi Viet hai ngoai, thi ca Viet Nam von ngay cang day dac cui rung bong troi len nhung tieng tho con chu cua hy vong. Ha Nguyen Du nam trong so do, anh roi que huong muoi nam; sau nhieu mat mat, he luy, hai nam nay anh da cho ra doi hai tap tho, Loi Khac (Garden Grove CA: Tan Thu, 1998) va tap (anh biet, em yeu dau) (Westminster CA: Tu Luc, 2001) day.
Nguoi di tim thi tinh, buoc tren nhung loi la lam cua Ha Nguyen Du se khong that vong. Nhung van tho cho cam tuong tay tho sanh rot cung day chat nghe thuat, day an du va tiem tang hua hen. Doc suot tap tho, mot chat nghe khi am i khi hien nhien, nguoi tho to mot tam hon nhay cam nhung cung cuong quyet theo tinh huong cua phut giay, cua hoan canh ngoai vi chung doi hoi. Day la mot nguoi tho song, tho de sang tac, song vi thi ca, song manh voi nhung tinh te cua nghe thuat, voi y chi no luc mo nhung con duong moi!
Ha Nguyen Du co ve lam kho nguoi thuong thuc tho voi chu dung hiem, bat ngo, nhung cung nhac dut doan, nhung tinh y bo ngang,... nhung cung chinh do la net dac biet cua Ha Nguyen Du Anh nhu cut bat voi tho, tho xuoi ma khong xuoi, tho ma nhu noi thuong, phan no, doi thoai, giao tiep.... Nhung van tho nhip nhang hay trac tro , to tinh hay oan trach. O hinh thuc, xuong hang, van bang trac, thanh binh thuong, cach ngat cau, choi chu nhu tu dien xep nham bo, thanh. O su-dung dau cham than (Tho Xuan Nhieu Dau Cham Than!!), o hinh thuc xep chu len trang - bai Bo Cuc Moi viet thanh chu B, bai Huu Dung co dang chu S,... Bao Thai Cam Xuc chu C ma nhu E hoa hay chi la mui ten bao thai gay xuc cam? Bai Hao Quang chu hep dan sau khi da rong mo - co the cot bay to cho nguoi doi nhung tam tinh phan khang, nhuc nhoi, tu duy, chan chuong,... cua mot hon tho tung da phai song trong nhung hoan canh khong lua chon, xac hon bi doa day, nhung tam hon luon thao thuc, luon huong ve dep, that,... Nhung van tho co cai vo cay dang, bao dong,... nhung duoc boc voi cai ngot ngao cua mia hap chin toi cua tinh nguoi!
Tho Ha Nguyen Du lam nguoi doc van chuong choang ngop vi nang ne nhung tuong phan cua tinh y va cua doi song hien thuc. Tho o day la tan cung cam xuc, cai con lai sau nhung dam me, nhung song that. "toi sinh toi / sinh nhieu tho / lam con chu ran / nhu pho phac ra / mot bao mang nang / tren ta / mot khoi u uat,..." (Toi Sinh Toi). Ha Nguyen Du dinh nghia tho "nhu hoi tho / mot sinh ly cap nhat" sau khi "khong con gi de cho / khanh tiet" van hay "con tho con tho"(Khong Con Gi). Tho nhu mot cuu roi thiet thuc:
"... va rieng em rieng em
du ngon ta tham mat bong quy
luc doi la mua dong nga am
mua dong doa hong het ro
le the cuc heo vo thuong
chut rang em pha vom cay cuoi ngo
nui dung u tinh so bong di qua
tho cuu roi tren tung nhip dap
nhu thien su tiep ngo phut giay"
(Du Ngon Mua Dong)
vi tho co the soi toi am:
"... tho huyet tu
bat den
soi bong toi
pham tha nhan
chinh he
xac than nay!"
(Thuan Dieu).
"Bien doi dang cuong no" thanh phai "de con chu / ru hoi con thong kho / thuong con tho mong thoat cho luu day" (Thuong Con). Thi ca tro thanh anh sang hay hy vong cuoi: "xoay tron oc / di vao vu tru /quay huong tam / thau du chuyen doi / ta la ta / cua trang voi / cua con nuoc can / cua moi hu vo / em la em / cua ta tho / cua mien vien / cua ben bo chan, nhu" (Chan, Nhu).
Cung co khi nguoi tho ho then, muon Dong Dinh Chu, co khi khuu giac khong lam du bon phan "khien chu thong tim / tho phu sa dat can / cha dem xia den mui lai rieng hoa" (Viet O Ficomp, Santa Ana). Nguoi tho co cai tam sau, nhay cam, voi nhung sinh vat rat thuong:
"anh biet, em yeu dau
khi dong song troi
song cuon minh cuon di muon chat thai
nuoc giam xanh
rong reu am mau lay va
song nay tam sinh sat bot beo..."
(Anh Biet, Em Yeu Dau 1)
Tho Ha Nguyen Du co noi dung, chuyen tai tam tinh, tam su hay thong diep, kinh nghiem de lai. Nhung van khi nhe, tho mong am huong:
"... chong thu cu voi loi em uoc hen
oi gio day! con nuoc xoay quay cuong
ta thuong qua, nho hom la quen no
luc hon nhau, em se noi xa truong..."
(Chong Thu Cu)
"... rung xac xo thu, la dau loi mon
tinh yeu ngay cu
rung la di quan, ngay nao co ke...
ngoc nga tinh nong
long chi phieu bong, ta van yeu em
mot long, mot long..."
(...Con Dau Nhanh Tinh)
"... he dang den, em noi gi voi nang?
tiec thuong khong la rung trong canh kho?
con ve cu con ngan muoi nha nhac
em nho gi doa phuong ep trong tho?..."
(He Va Em)
Lam tho, song tho, la "mo toang hoac, tung ngan ky uc / tinh khai nguyen, hot tinh, dien hinh / em an nau than kinh, tho thit / dau lang im ma chang lang thinh..." (An, Hien Mot Doi), vi thinh lam sao duoc khi dau vet que huong day ky uc, thit da, Tha La xom dao cua Ha Nguyen Du la Mary, la "ngoc".
"Mary em, ngay xua kho quen
dang cum gong ma em ngoan hien!
em cho ta mot troi nghi luc, mot troi tho mach
chay vo bien
...Mary em, nguoi em Tha La
ngan muon trung ma ta khong xa
mai ta ve lai tim em, ngoc, mai ta ve tham tim
em, hoa..."
(Em, Tha La)
Cai nen qua khu kho han co the de lai dau vet:
"keo tu sinh
chi linh voi Thuong de
pho moc len rung
manh manh dau da
mat mat tron nguoc
thau tan bon ngan nam
oan hon xiet ren dau day
thoi cho minh quan
hon quan"
(Hon Quan)
Qua vang la toi den Rui Doi "trai a / trai b / a 1, b 4 / cong 8 / cong U /chu nghia, chu muu / rui het doi tre".
"Toi con chim gay canh luc tan bay
toi con ngua que chan khi bao noi..."
(Em Va Loi Thoat)
cho nen
"mot khi ta di khap khenh
ma tren vai lai quan!
voi nhung con duong chua den
voi bao noi sau mien man
voi tram ngan can benh...
den tu nga oan khien
dau the nao cung la cuoc duoi bat..."
(Dau The Nao)
Vi dau ma oan khien? Phai chang "bon ngan nam hien / bon ngan nam chia / ung ca hat bi / chet ca day bau / buc chiec thung rong / keu rach nhi / tuc tay hen / dam vo may he" (Vo He).
Nha tho cung co luc phan no, de hieu, vi
"hon nua vong trai dat xa xoi
ta luon thay gan nhu gan tac
boi nguon coi van nam trong tim chat
boi tinh yeu nhu mau thit xuong da.. "
(Van Nho).
Va nho nhieu Vi o chon nu than tu do tinh doi the thai van la thuong, ma phuong tuong thi khong tim van phai nhin thay:
"... thung up voi
dao phu giang dao
... phuong do hoa trang
lai sam tuong
am o kich ban
me don gio
to mua roi.."
(Khong Con Gi).
"Tha huong, ta khach tru bo pho" (Nguyet Lu), danh thoi Chai Toc Di Em, de con lo cho me va em o que nha, ai noi tha huong la noi me cha ma ky uc buoi nao Duoi Nang Xe, Ba Ngoi Sang Gao the ma "nay nang xe ai ngoi sang gao / chac thay bong Ma ngoi mong con! / thang con phong lang xa nghin dam / song kiep tha huong, nho moi mon". Cung cuc bi quan, co khi muon buong xuoi tran the de lai Loi Troi ... Ve Mot Du Doan. Boi song co mot minh en la mot kinh nghiem nhieu khi chet nguoi:"doan cau, cau doan chenh venh / that tho that tho minh en coi nay!" (Buoc Thai). Buon nhung khong tuyet vong, vi con co nhung hoai vong (Tran Tinh Khuc), thao thuc: "tieng vo can bau hay tieng chuong?!" (TVCB).
"dat hiem len truc
tim mai dau trong ngan cay tap xanh?
truyen thong diep suong
mam xanh tham khong qua giot loi co thu?
tho hanh trinh
lanh nhiem phep mau tien duoc..."
(He Nu)
Thi ra the, va do la chu quan cua nha tho!
Co the noi net rieng cua tho Ha Nguyen Du neu phai so sanh, la o nhieu hinh anh la, co tinh, nhieu va la, than quen voi nha tho nhung co the la voi nguoi doc tho. Anh nhu nguoi nhieu tam su muon chia xe, nhieu kinh qua muon ghi lai, gui gam, nhieu tam niem muon ghi lai keo mat. Em, tinh yeu, la vong nhat nguye", vua luan hoi vua thuong hang, trong coi am duong, nhu trong tam cam,
"doa hoa nay trong coi buon sinh, diet
nhan gian nay dau thoat duoc tu sinh?
em chinh la em la vong nhat nguyet
cho ta hoi tho, cho nhuc cho vinh..."
(Em La Vong Nhat Nguyet)
Hay khuc ly tao xua nao do ma Ha Nguyen Du vong nghe thay trong nhung vat cua hien thuc tran trui:
"tinh con xanh la con ket hoa khong?
sao nhu ve ru tren canh ngo dong
sao nhu song xua rong di ngon nuoc
em mat moi buon khep kin cho mong
... minh con mo uoc con ngong trong nhau
may mua tan hoang may lai giang sau
em nhu an nan khi tinh lac buoc
anh song luu day hat khuc ly tao ..." (Khuc Ly Tao).
Hinh anh dep buon Tinh Roi Theo Anh Ta Huy:
«mat troi nghieng, mat troi xe bong
em nghe chang kiep nguoi mau chong?...".
Tho hom nay voi hinh anh quen khoi thuoc bay:
"... ta nho nguoi vuong khoi thuoc bay
nho heo canh xuan, nho trang canh chay
tam ta rung mai theo trieu song
em hoi! em nao dau co hay?..."
(Nho Nguoi Vuong Khoi Thuoc Bay)
Tiem thuc ca dao noi nhung dong tho thoi Rap:
"qua song nho nhung nhip cau
qua truong con tham noi dau nghiet doi
qua dem cang qui mat troi, qua nhan gian thay
tinh nguoi noi benh, qua dau ma chang qua em?
qua muon thach do qua phien luy vay, qua ai qua
chum va lay, qua non nuoc khon qua day khac
lao, qua song nho nhung nhip cau, qua tho qua
voi tam dau ngat ngheo.."
(Ca Dao Toi)
Ro tho la chon giai toa cuong do va luong so cua cuoc song. Trong tinh yeu nhuc cam tan cung moi ngo ngach ban nang:
"cu hon anh / hoi doi moi than hoa / chay theo doi tay thuy trieu / cu mac tinh mac tinh / tuong nhu con ho / xe gon nai to / luc dang doi / than em nhu trai chin / tuyet mong / anh lu khach duong trua / hon hen trong bung / chac han khong so pham gioi luat nhu thay tu! / khong nhin trong con doi ngat!
Cu quan anh di / quan nhu tran / bang nhung duong cong giet nguoi / mui trai cam nhu xa huong ngop
lac ca hon phach / da mo cua sinh... / cung chinh la cua tu!..." (Hanh Trinh Dien, Me)
Tho sang tao tu con chu, voi ngon ngu, voi mot kha nang giao doi, voi nhung tiem an, vo ngon. Tai sao khong dua nghich voi con chu?
"ky uc ky niem
tri nho tri tri
lua long lua bong
tu sinh tu qui..." (Ky Uc)
"... quan ta vong lam nuoc
?__trac treo oi chi la ...
trech duong xe lua chay
triu triu canh the noa!" (The Noa)
nghe tinh sao truc trac khong tron tru ti nao!
"dung tam
trac nhung thoi nham
ngon dam ngon luoc
ruc tia tinh yeu tren vach toi nguc
at tieng treu nguoi
no hoa tren nhanh canh nhan ngai
tich phat luy chua
nga khong nga"
(Nga Khong Nga)
Nghich con chu nhu tu do co the tim ra tinh tuy cuoc doi, tim ra chat tinh tuyen cua sinh, tinh,... Nhu niem con so de tim sinh thoat trong bai Niem Bat Kha! Hay nhung con dau toan hoc ap dung vao cai toi hay cuoc doi nhieu toan tinh:
"toi khong phai la toi khi toi toi chua toi
toi chi la toi khi toi toi toi toi va khi toi
toi toi toi la toi toi phai xa roi toi de
nhap cung voi nhung cai toi quanh toi
... thanh toi khi thieu dau ^ va hieu rang
dau ^ la nhu mot chiec cau noi chu
khong don thuan la mot dau mu mot..."
(Phai The Khong Em?)
Va cu the ma di tiep voi nhung con dau ' ` + = , v.v.
Dac diem dang ke khac cua tho Ha Nguyen Du la loi hai hoa van tu xua cu-hom nay, tu ngu-sinh ngu, tieng tu dien - tieng long ngoai duong,... Day phai chang cot de dien ta cai song day ma phan nao da qua vang, cai song mon, song thua, hay song day ma tuong da chet, con day ma da day mam suy thoai nhu ma lua sau con lu dai hon thong le, boi nhung tan doc pha phach cua thoi gian, thien nhien va con nguoi ...
Ha Nguyen Du lam chu cach su-dung tu, vang vong van ngon nhieu khi la lam ben canh "bach thoai" cua nhung tieng rao, noi, nhung tieng goi, chao, to tinh, ngay tho co, xuc tich co,... cua thuong ngay:
"...cho ai dem ha? nuoc mat nhung huyen, lo trach
to duyen, nam trong nghiet nga, loi ru ve ha, khoc..."
(Dem Ha Huyen)
"lai hot hai voi nhung khong dau
em van tranh tron nhu nhat nguyet thuc
pham coi ay la trong..."
(Lai Hot Hai)
"... em khuyet dan toi vien ngoc quy
phan da doi rong ngay da hoang..."
(Khi Buoc Tinh Di Qua).
"...nguyet ta, duong xe, may buong
ta, em hat mai, khuc buon thien thu.."
(Da Roi Mot Canh Chim Bay).
Nguoi khong quen theo phong cach Ha Nguyen Du se lan thanh "ta duong", hay nhu "thoi" cung hon mot cach, mot nghia:
"...loi ra nao ta tranh doi mai mot
hoang duong thoi! thoi cach biet nhan sinh..."
(Em La Vong Nhat Nguyet).
Hoac ba cau "nho moi do / gio xuan ly / nho tuc tuoi ...", xuan ly chu khong phai phan ly, ma hinh nhu muon noi phan ly, chac co vay cai nho moi thanh tho chang?
Qua loi xuong hang, cham cau, ky niem roi ra theo con chu:
" tieng ca hoc tro
huong len mat troi
tieng ca tinh nguoi
tieng yeu nao voi
buoc di hoc tro
la me duong tho
mat xanh vao doi
sang chan troi mo"
(Trai Tim Hoc Tro).
Hoac dai nhu noi nho doa day: "em da khoc mot chieu em da khoc, mua ngoai kia nhu then hat sa mu / gio ngoai kia nhu dung buoc phieu du, kia nuoc mat em la troi bao to..." (Nhan Sac).
Ro la tho tam chu dat canh nhau. Xa hon la dai dong kieu Tan Hinh Thuc, nhu loi to khong dut, hay muon ngung dut dau thi cu dut ngung kieu met nghi hay khoi nghi theo nhac Rap! Hay "doc" Ha Nguyen, Gene Dai Duong, Anh Biet, Em Yeu Dau 2,... tho nhu mot loi tho duong sinh! Cau co the 8 chu nhung vat dong bat ke; van khong ngung o cac dau ngung hay xuong hang ma vat dong, muon ngung thi ngung trong tam thuc, giua cau, giua dang!
Nha tho con dung nhieu the loai trong cung mot bai ban, thay doi chang theo tinh tu?
"...cho ai dem ha? nuoc mat nhung huyen, lo trach
to duyen, nam trong nghiet nga, loi ru ve ha, khoc
anh trang nguyen, thuc trang dem den, tan phai
buom hoa
ha huyen oi hoi!
nang theu ngan vay
heo kho canh ta
em la roi day..."
(Dem Ha Huyen)
Ha Nguyen Du thu nghiem nhieu the loai thi ca, lam moi, khac tho moi, tu do hoa tho da tu do, va o moi the loai nha tho lai thu nghiem cung cach moi, van dung khac con chu, the chu thuong dung ,... Nhac tinh luon hien dien, luc nhip nhang nhu ca dao, khi dai hoi nhu ba ca vong co, luc lai day dieu long thoi dai ... Tho Ha Nguyen Du phai doc len moi thay cai hay, cai thu, cai tho, cai tiem an cua am loi, chu nghia! Nhung bai nhu Cho Toi Bai Tango, Cho Em Bai Sonnet, Dem Ha Huyen,... phai ngan vang moi cam duoc nhung tiem an cua mot noi long, cua nhung gach chu, not cham!
Nhu Ha Nguyen Du tung tam su o dau tap tho, sau ba muoi nam it nhieu vui voi tho, nay anh tro lai tan tinh. Va tan tinh lam moi, khac. Nhu mot tong hop. Voi mot hinh thuc "hoi nhap" voi xa hoi chau My cua Tan Hinh Thuc. Tu khi co con nguoi, van co nhung nguoi luon tim kiem y nghia cua ngon tu, khoac cho chung net rieng moi thoi. Khuynh huong, truong phai tu do nay sinh! Truong phai, tim kiem nao roi cung chi la phuong tien cua thi ca, te cung la bai ban gia chanh, them that vi moi cho mon thuong dung. Nhung net tho va net rieng cua mot nha tho khong the chi la gia chanh, ma phai vuot len cham den thi tinh, nguon tho! O lang dong, nam o chieu sau, o con chu tinh co goi den, o an du kheo tay!
Trong tap tho thu hai nay cua Ha Nguyen Du, phan thu nghiem theo thi ca thoi Hau hien-dai, thoi Tan hinh-thuc, hypertext,... hay con som de danh gia, nhung nguoi doc kho tinh khong quen van co the cam duoc qua mot so hinh anh, van dieu va noi dung tho. O nhung bai that "moi" co the "chap nhan"(!), Ha Nguyen Du da de lai cai gi khac hon la mot the loai chu tri hinh thuc. Hai hay ba phan con lai, Ha Nguyen Du da khong lam that vong nguoi sinh tho voi nhung dac sac cua rieng anh. Nghich thuong thay, o nhung truc trac chu dung, bat ngo hinh anh hay nhip trat, khong doi cho,... lai la nhung net rieng thanh cong, nhu mot loai "nhac tinh", "am dieu" rat tho, rat Ha Nguyen Du!
Day do co nhung loi nhe nhu ca dao, dam me nhu tinh dau,... nhung tho Ha Nguyen Du khong phai la loi mon da quen, ma chinh la nhung con duong xa lo da mo, cu mai xuoi chay, khong ngung, du phai truc trac tam hon, boi roi cua doi hoi nhap! Thi ca doi dau voi ngon tu va thuc tai!
Nguyen Vy Khanh
7-11-2000
Bạn đang xem trang tiếng Việt không dấu! Click vào link sau để xem trang tiếng Việt có dấu:
Thơ Hà Nguyên Du - NGUYỄN VY KHANH