tho tue sy hay nhung dem dai heo hut
Khoi dau cua cuoc lu: Luc ay la cuoi he 1976, toi dua anh Tue Sy di Van Gia de anh khoi su mot cuoc doi moi; Anh di tim rung de lam ray. Du tu Nha Trang di Van Gia duong quoc lo rat bang phang, lai chi khoang chung 60 cay so, nhung toi co linh cam ro ret rang day se la chuyen di gian nan va nguy hiem nhat cua doi anh.
Khi ngoi tren chiec xe do cu ky cham chap, toi cu nho den bon cau tho cua To Dong Pha, mot thi hao doi Tong ben Trung Quoc, ma Tue Sy da trich dich va binh giai trong tac pham "To Dong Pha nhung phuong troi vien mong" cua anh:
Hai thu toc, nguoi di ngoai bay ngan dam,
Mot than coi, thac do xuong 18 ghenh
Nho nui Hi Hoan doa day vien mong
Dat ten Hoang Khung le khap co than
(That thien ly ngoai nhi mao nhan
Thap bat than dau nhat diep than
Son uc Hi Hoan lao vien mong
Dia danh Hoang Khung le khap co than.)
Theo Tue Sy, To Dong Pha lam bai tho tren nam ong 59 tuoi, trong luc dang giu chuc Doan Minh dien kiem thi doc hoc si, ngoai nhiem o Dinh Chau thi bi giang chuc, va day di den tan dao Hai Nam. Muon den Hai Nam thi phai di qua dat Cong Chau, song Cong chay qua 18 ghenh that do. Khi bat dau vao Cong Chau thi co mot cai thac nuoc, duoc goi la thac Hoang Khung. Tue Sy giai thich cai thac co ten ky la ay: "cai ten do cung du thay cai the tuon trao xuong cua no. Trong cai kinh hoang noi khach dia do, tho ong vong ve co quan khoi voi." (1)
Trong cach giai thich do cua Tue Sy thi ta co the thay duoc rang, su hiem nguy va gian kho da bat dau quyen ru anh mat roi. Nhung dau phai chi co rieng Tue Sy. Ma duong nhu hau het nhung con nguoi nghe sy tai hoa cung deu bi quyen ru nhu vay. Toi nho co mot nha van Tay phuong da noi mot cau bat hu rang: "Chi khi nao doi song cua chung ta bat dau lam nguy, thi luc do chung ta moi thuc su biet song." Dung vay, vi pho Hi Hoan van co tu bao doi roi, vay ma tai sao phai doi den luc doi mat voi thac Hoang Khung, co nghia la doi mat voi giay phut hiem nguy nhat thi pho Hi Hoan bong tro thanh noi nho da diet trong long thi nhan? Vi sao ? Tue Sy giai thich: "Hi Hoan va Hoang Khung tinh trong mot ma canh tuong doi bo. Ben nay la nhung net kieu hung man dai cua dat khach. Ben kia la tinh nong duom cua que huong. Cho do, ong goi la "Lao vien mong." (2)
Tat nhien hai truong hop hoan toan khac nhau. Vi con duong tu Nha Trang di Van Gia khong he co song Cong chay qua 18 ghenh thac do, va vi vay nen cung chang co thac Hoang Khung. The nhung toi nghi rang, neu co thi chi co cai thac Hoang Khung dang tuon chay ben trong cua moi con nguoi chung ta ma thoi. Va xet cho cung thi, cai thac dang tuon chay ao at ben trong moi dang so hon la cai thac Hoang Khung ben ngoai ma To Dong Pha da tung doi dien.
Va nhung nam thang nhu dai dang dang ay, toi nghi rang, bat cu nguoi Viet Nam nao, it nhieu thi da tung nghe cai thac ay tuon chay trong chinh minh.
Tue Sy cung vay, nhung co the cai thac cua anh chay khoc liet hon nhieu, va toi da biet chac rang, anh da chuan bi tinh than de doi dien voi no tu rat lau roi, du anh biet la phai trai qua nhieu doa day: "Doa day vien mong, bon chu ay vua kieu sa vua co quanh, mua thu va toc trang hien ra nhung net vua khoc liet vua man mac." (3)
Co le, cung vi bon chu "doa day vien mong" ay, ma Tue Sy da tu bo chuc giao su cung nhu Tong thu ky tap chi Tu Tuong, co quan luan thuyet cua vien Dai hoc Van Hanh ma ra di. Tue Sy ra di trong luc dang duoc sinh vien Van Hanh cung bao chi deu coi Tue Sy va Pham Cong Thien la hai cay but tre loi lac nhat (luc do ca hai deu duoi 30) cua van hoc Phat giao Viet Nam thoi bay gio. Tue Sy duoc xem la quang bac ve Phat hoc va tu tuong Dong Phuong, con Pham Cong Thien thi loi lac ve triet ly Tay phuong. Chinh nhung bai viet cua Pham Cong Thien va Tue Sy (ca Ngo Trong Anh nua) tren tap chi "Tu Tuong" moi du suc thuyet phuc mot so nha tri thuc tre tuoi tro ve Phat giao qua Vien dai hoc Van Hanh. Trong so do, dang ke nhat la truong hop co giao su linh muc Le Ton Nghiem. Le Ton Nghiem la giao su triet Tay cua cac dai hoc Viet Nam nhu: Van Khoa Sai Gon, Hue va Da Lat, va duoc xem nhu la nguoi gioi triet Tay nhat trong cac nha khoa bang Thien Chua giao cua Viet Nam. Cu xem nhung bai viet tren tap chi Tu Tuong cua Le Ton Nghiem, ai cung co the doan ngay duoc rang, the nao thi ong cung se tu bo Thien Chua giao trong mot ngay khong xa. Va loi tien doan ay rat dung, vao nhung ngay cuoi doi, song tai Sai Gon, Le Ton Nghiem da tho Phat, ngoi Thien va an chay nhu mot phat tu thuan thanh.
Cuoi nam, 1970, Pham Cong Thien roi Viet Nam di Phap va khong tro ve nua. Tue Sy thay Pham Cong Thien coi soc tap chi Tu Tuong, nhung den nam 1973 thi Tue Sy cung ra di. Tu do, to Tu Tuong khong con la to Tu Tuong nhu luc khoi dau nua, ma chi toan la nhung bai viet co tinh cach giao khoa, mat het khong khi sang tao, giong het nhu cac tap Cours danh cho sinh vien hoc thuoc long de cuoi nam thi tot nghiep vay.
Tue Sy viet "To Dong Pha, nhung phuong troi vien mong" vao nam 1970. neu nhin theo cach nhin cua da so nguoi doi, thi co the noi do la nhung nam anh da co dia vi tri thuc lon trong xa hoi, nhung anh van khong he thoa man voi vi tri ma minh co duoc. Tue Sy van ray rut, van dau kho, van dat than phan cua minh trong noi dau kho cua que huong dat nuoc. Trong loi tua co doan Tue Sy viet: Nhung tham hoa lich su, va nhung tham hoa cuong dai si ngoc cua con nguoi, cang luc cang do don len cuoc lu. Thi da doi cach dieu, tro thanh am vang thong thiet cua ly tao kinh, cuoc lu da tro thanh cuoc day ai." (4)
Va dung nhu Tue Sy da viet, thi anh da bo han Van Hanh, roi Sai Gon, ve nam hiu hat tren doi cao long gio cua chua Hai Duc o Nha Trang, nhung chua day hai nam thi xay ra bien co lich su 1975. Sau do bao nhieu nguoi tri thuc deu lan luot ra di, vi ho qua that vong, that vong vi chang con bat cu mot co hoi nao de ho co the phuc vu cho dong bao va to quoc cua ho.
Tue Sy cung vay, nghia la cung ra di, nhung anh co cach di rieng cua anh, khong phai di den chan troi goc be xa xoi nao, ma chinh la tai noi day, noi manh dat dang quan quai trong dau kho nay, anh da len duong tim kiem chan troi vien mong:
Ngon gio dua anh di muoi nam phieu lang
Nhin que huong qua chung tich dieu tan.
Trieu Dong Hai van thi tham cung cat trang
Chuyen tinh nguoi va nhip tho cua Truong Son.
Tat nhien co nhieu cach de moi nguoi chung ta bay to va chia xe noi dau kho cua que huong. Nhung du sao thi cach lua chon cua Tue Sy van la cach lua chon day can dam.
Chieu hom ay, chuyen xe do met nhoc dua anh va toi den Van Gia. Nang chieu o nhung thi tran nho xa xoi von da buon va hiu hat, nhung buoi chieu hom ay toi thay no le the va hiu hat hon. Cai nang chet nguoi cung nhieu lan dot chay tam hon Tue Sy: "tren buoc duong nguoc gio cua lu khach do, nang hiu hat troi mau tram tu tich mac giua nhung tan lui, hoang phe va bang hoai; la su chung cuc cua tat ca trong su huy diet nong nan." (5)
Dem ay, hai anh em nghi lai tai chua Linh Son, mot ngoi chua xua tich mich nam sat thi tran Van Gia. Nua dem nghe chuyen tau lua chay bang qua sau chua, long toi von da hoang mang lai cang hoang mang hon khi nghi den con duong dai ma ngay mai toi va anh phai le buoc; den toi va am dam lam sao! Nhung toi van phai luon luon tu tim ly le de tran an long minh ngay rang, gian nan va hiem tro luon luon la diem hen tuyet voi cua nhung ke tai hoa, vi neu khong co gian nan va hiem tro thi tinh hoa cua ho lam sao phat tiet duoc? Chang phai Tue Sy da tung viet ve mot nguoi tai hoa nhung phai ganh chiu nhieu bat cong, oan nghiet nhu the nay hay sao?
"Do la doan duong gian nan hiem tro. Tren doan duong do, tho ong vang len nhung tieng doi la lung, khi dau cung cuc, tron lan voi hao khi ngat troi nhung lai duom nhung chan tinh hoai vong que huong." (6)
Va phai chang cai hao khi ngat troi do lai duoc tiep noi tai Viet Nam boi mot con nguoi cung nhieu dau kho, nhieu bat hanh nhu To Dong Pha chang?
2. Rung khuya ben bep lanh:
Nam 1969 nha xuat ban Ca Dao cua Hoai Khanh in cuon "Di vao coi tho" cua Bui Giang. Ngoai nhung nha tho lon nhu Huy Can, Xuan Dieu, Han Mac Tu, Quang Dung, v.v. Bui Giang da bat ngo danh nhung trang dau sach de viet ve mot bai tho cua Tue Sy. Du bai viet chua day 6 trang, nhung anh huong rat lon. Tat nhien mot phan cung nho vao tai binh tho cua Bui Giang, nen moi co anh huong lon nhu vay. Vao de Bui Giang viet:" Tue Sy la mot vi su. Ong viet van nghiem tuc, nhung so tri cua ong ve Phat hoc qua thuc quang bac vo cung, thay ong ve nguoi khac kho, khong ai ngo rang linh hon kia con an mot nguon tho tham vien u u." (7)
Dung nhu Bui Giang da viet: "Khong ai ngo rang" vi truoc do chi biet Tue Sy la mot cay but ly luan ve Phat hoc, doc rat kho hieu, co the noi la rat kho khan nua. Neu ai da tung doc bai: "Luan ly hoc tren chieu tuyet doi" Tue Sy viet ve Long Tho va lap truong Tanh Khong Luan dang tren tap chi Tu Tuong, ma sau do nha xuat ban An Tiem in thanh sach vao nam 1970 doi lai de la "Triet hoc Tanh Khong" thi se thay nhan dinh cua Bui Giang la hoan toan chinh xac. Co mot lan toi than voi Tue Sy la: "Doc triet hoc Tanh Khong chang hieu gi ca" thi anh cuoi va noi dua lai voi toi rang: "toi la tac gia cua no ma doc lai con chua hieu huong gi la ong."
Xin duoc nhac lai mot chut ky niem rieng tu nhu vay, de thay rang con nguoi ma ben ngoai co ve nhu "khac kho" va "kho khan" ay, thi co ai ngo rang "linh hon kia con an mot nguon tho tham vien u u."
Nguon tho cua Tue Sy "tham vien u u" cho nao?
Tu nui lanh den bien im muon thuo Dinh da nay va hat muoi do chua tan. Bui Giang chi cho ta thay cho ay: "tuong chung nghe ra "cao cach dieu" bi hung cua mot Liep Ho, mot Nerval, mot cho tram thong nhat trong cung bac Nietzsche." (8) (Di Vao Coi Tho) Nhung voi toi, hai cau o cuoi bai moi thuc su gay nhieu xuc dong ve con nguoi va tam hon u uan cua Tue Sy:
Gio ngo lai bon vach tuong u ru
Suoi nguon xa nguoc nuoc xuoi ngan.
Doc hai cau hai ay, roi nghi den con nguoi day khi phach cua anh, toi thay minh nhu co them suc manh tinh than de vuon len khoi nhung lo nho lo nho cua cuoc song doi thuong. Thi ra, nhung thu loi danh bot beo ma con nguoi dang tranh gianh noi nhung thanh pho chat choi va bui bam kia, cung chi quyen ru duoc mot so nguoi thoi. Nhung loai nguoi nay la ai? Va ho lam gi? Toi cu nghi den con ve va con chim cuu trong Nam Hoa Kinh cua Trang Tu. Khi hai con vat nho be nay thay con chim bang cat canh bay den chin muon dam cao, coi len ca lop gio o duoi no. Chung ay, lung chiu troi xanh, rong duong xoay tro, no bay thang qua Nam.
Mot con ve nho va mot con chim cuu thay vay, cuoi va noi voi nhau: "Ta, thi quyet bay vut len cay du, cay phuong. Neu nhu bay khong toi ma lo co te xuong dat thi cung khong he gi! Bay cao chin muon dam, sang Nam ma lam chi! Ta thich den may canh dong gan gui day, an ba mieng no bung roi ve. Neu ta den cho xa hon tram dam thi ta co luong thuc ba thang.
Va roi Trang Tu ket luan: "Hai con vat do ma biet gi? Ke tieu tri lam sao theo kip nguoi dai tri?"
Ta co the khang dinh duoc rang, cau noi nhu dinh dong cot ay cua Trang Tu da nuoi duong suc manh vi dai cho biet bao nhieu the he ke si cua Dong phuong tu hon hai ngan nam nay.
Nhung ta cung phai thua nhan mot su that phu phang rang, loai ve va chim cuu nay thi thoi nao cung sanh san qua nhieu, nen cuoc doi van cu bi van duc, va ke tri luc nao cung chiu nhieu gian truan. Nhung da la ke tri dung nghia thi bao gio cung lay niem vui cua thien ha lam niem vui cua chinh minh; khi con nguoi van con dau kho thi lam sao ke tri lai co the an nhien ngoi huong hanh phuc cho rieng minh duoc. Nhung su dau kho cung la mot nhu cau can thiet cho ke tri, vi chinh su dau kho moi toi luyen cho tam hon ho tro thanh cao rong ra. Co le cung chinh vi vay ma ta van thuong thay la ke tri xua nay van say me song dai bien rong, nhat la nui non hiem tro, boi vi tat ca nhung thu ay deu la bieu tuong cho cai gi cao thuong ma tam hon ho luon luon mo uoc vuon toi.
Boi vay, mac du chi moi biet nui Lo Son qua tho van, sach vo, nhung Tue Sy da danh mot chuong de viet ve ngon nui hung vi nay voi tat ca su dam me: "Lo Son hung vi, phieu bong, nhung u uan. Long nui dau kin nhung tam su ngan nam khong noi; long nui u kin nhung cuoc doi tram mac, nhung than the gay kho nhu hac nhu truc, nhung tam hon nguoi lanh nhu tro tan mua dong. Nui am tham, cho gio ngan gao thet, cho may troi van vu, va nhung dong thac tu tren tuyet dinh cao mu do ao xuong" (9). Mac du nui nay chi la mot khoi dat da vo tri vo giac, nhung trong cach nhin cua nhung nghe si tai hoa thi nui non duong nhu mang ca cai hon thenh thang cua vu tru, nui am tham dung do nhu de lam chung nhan cho nhung tang thuong va dau be cua cuoc doi: "Tu the ky nay den the ky khac, tren dong lich su truong mong cua nhan sinh do am xuong; co nhung cuoc thi gan tue nguyet dien ra trong lanh lung, co tich. Ngay va dem, day doa hinh hai va tam nao, dung tro vo, kinh dam hai hung, tren chiec cau doc moc bac ngang qua ghenh sanh tu." (10)
Vi qua say me nui non rung tham nhu vay, nen khi vua dat chan den nui rung Van Gia, khi dung nhin nhung dam may trang bay la da tren cac tang da, tren dinh nui cao, Tue Sy nhu muon trut het tam su cua chinh minh cho nui rung nghe:
Nui rung nhung giac mong den
Toc em xoa thanh xuan con be bong
Tren dinh da may troi to lua mong
Ta lam than no le nhoc nhan.
(Nui rung Van Gia)
Thinh thoang mot hoac hai tuan toi lai tu Nha Trang ra Van Gia de tham anh. Con duong di den noi anh lam ray quanh co khuc khuyu nen rat kho di, mua mua lai cang kho di hon nua vi duong bi tron truot. Doi khi toi o lai dem voi anh trong tup leu tranh do tu tay anh cat lay. Nhung luc o lai dem nhu vay, toi lai cang cam phuc suc chiu dung cua anh. dem noi do chang co gi ca, ngoai ngon den dau leo let trong tup leu tranh va bong toi mit mu giua nui rung menh mong.
To Dong Pha khi bi day o Hoang Chau cung phai di lam ruong de kiem song qua ngay. Nhung hoan canh To Dong Pha co kha hon chut dinh, vi doc 8 bai tho ong ta canh lam ruong cua nong dan ta con thay it ra To Dong Pha con co cac ban nong dan than thiet de tam su hang ngay nhu "bac Phan, bac Quach, bac Co." Nen To Dong Pha moi bao rang: Thu dong que du cuc nhoc ma tua nhu nhan." Nhung ve tam su thi chac la rat giong nhau, vi ca hai ta deu nghe ra trong tho ho tieng tho dai ngam ngui cho giac mong con dang do. Vi nhan thich loi than
Nga lam ha thoi cao!
ma Tue Sy da dich va dien lai theo y minh la: "Buong cay dung than tho, dung bui ngui tho dai.tho dai cho kho lua day cao, va cung tho dai cho troi xa va coi mong xa." (11)
Cach dich va dien y lai nhu vay chac chan la de gui gam tam su cua nguoi dich. Tam su do cang ro hon nua khi Tue Sy cung giong nhu To Dong Pha o Hoang Chau, nghia la phai di lam ray, lam ruong vi khong co con duong nao khac.
Ta muon di lam thue
doi khong thue suc yeu.
Ta mong phuong troi xa
troi buon may nang triu.
Boi vay, neu khong di lam ray thi cung chang biet di ve dau ? Vi moi con duong da bi rao kin het roi?
Buoc duong van tui nhuc
Biet minh di ve dau?
Doc bai "Rung khuya ben bep lanh" cua Tue Sy, toi co cam giac nhu noi sau cua anh con menh mong hon ca nhung dem dai ngat lanh mu khoi cua nui rung Van Gia:
Ai biet minh toc trang
Vi yeu ngon nen tan.
Rung khuya ben bep lanh
Ngoi doi gio sang canh.
Ngoi doi gio sang canh? Hay la ngoi nhin sung vao bong dem mit mu de co quen di noi dau ma dan toc dang ganh chiu:
Toi van doi suot doi quen song vo
Quen nhung nguoi xuoi nguoc Thai Binh Duong.
Vao nhung luc dat nuoc loan ly, nhan dan lam than dau kho, thi nhung nguoi con yeu quy nhat cua dan toc van thuong hay on lai nhung chang duong vinh nhuc cua lich su dan toc minh. De tu do, ho co the rut ra duoc mot bai hoc lich su cho ngay mai, mot ngay mai ma ho tin chac rang, dan toc ho phai sang lan hon hom nay.
Nam 1974, toi dua anh Le Manh That (mot trong nhung nha su hoc loi lac va co nhieu kham pha moi me nhat cua Phat giao Viet Nam hien nay) ve Binh Dinh va Phu Yen, de anh tim tu lieu nham hoan thanh bo su vi dai cho Phat giao Viet Nam, ma nhung nguoi da di truoc anh nhu Tran Van Giap, Mat The va gan day nhat la Giao Su Nguyen Lang van chua co du dieu kien de lam duoc.
Trong chuyen di ay, toi duoc anh ke cho toi nghe ly do vi sao da khien anh dam me lich su Viet Nam va nhat la lich su Phat giao Viet Nam. Le Manh That ke rang, khi dang theo hoc tien si triet ly tai dai hoc Wisconsin o Hoa Ky vao nhung nam 1966 den 1972, tuc la nhung nam ma My da nem bom du doi nhat xuong mien Bac va cac chien khu o mien Nam Viet Nam, thi cu dem den la cac sinh vien thuoc cac nuoc Dong Duong lai tu tap truoc truyen hinh nhin sung vao nhung canh tuong khung khiep dang dien ra voi hai tay chap truoc nguc va nuoc mat chay ran rua.
Tu do, Le Manh That cu ban khoan tai sao dan toc minh lai cu dau kho trien mien nhu vay ? Va suc manh nao da khien cho dan toc Viet Nam du suc dung vung truoc nhung tan pha khung khiep nhu vay? Chinh nhung ban khoan thac mac ay da khien anh dam me bo mon lich su va Le Manh That tin chac rang, suc manh ky la ay cua dan toc co the tim lai duoc noi cac ngoi chua xua nam rai rac o cac miet mien que ngheo kho o que nha. The la khi tu My tro ve Viet Nam vao cuoi nam 1973, anh da lao ngay vao cong viec voi tat ca hang say, chi trong khoang co 10 nam thoi, mac du hoan canh dat nuoc con qua nhieu kho khan, vay ma nhung kham pha moi me cua anh da lam cac nha su hoc Viet Nam phai kinh ne.
Va toi cung nghi rang, chinh vi qua dam me lich su Viet Nam, va Phat giao Viet Nam ma Le Manh That da phai cam chiu so phan voi van nuoc noi troi tu hon hai thap nien qua.
Vao nhung dem khuya khoat noi nui rung Van Gia cheo leo, Tue Sy cung tung ngoi nho lai cuoc hanh trinh dung nuoc day gian lao kho nhoc cua tien nhan bang nhung cau tho heo hut:
Toi van doi nhung dem den lang gio
mau den huyen anh mat tu ngan xua.
Nhin hun hut cho dai them lich su
dai con song mau le que cha.
Chinh su gian kho cua tien nhan se hun duc y chi cho nhung the he di sau. Ho tin tuong mot cach manh liet vao suc manh truyen thong da co tu bao doi cua dan toc. Chinh tu suc manh qua khu do, ho co quyen mo uoc ve mot ngay mai tuoi sang cho dan toc:
Muoi nam sau anh bang rung vuot suoi
tren vai gay tu thuo dung que huong.
Anh cui xuong nghe nui rung hop tau
ban tinh ca vo tan cua Dong phuong.
Nhung khong phai luc nao tam hon cua Tue Sy cung nang triu uu phien, ma van co nhung truong hop ngoai le. Do la vao mot buoi sang dep troi khi thi nhan dung nhin nhung giot nang mai dong lai tren nhung bong ca mau tim. Cu nhu loi trong bai tho, thi ta co the doan duoc rang giay phut do, thi nhan duong nhu tam quen het noi phien muon nhoc nhan hang ngay, long bong ron len niem yeu doi khi thi nhan biet rang, noi nhung chan troi xa xoi kia, su song van tiep tuc va nang mai van dep nhu tu bao gio:
Lan dan nam chong nua
Sanh nhai ngon gio nom.
Hang ca phoi nang lua
Ngan ngai tieng tha phuong
Mac du vay, hai tieng "ngan ngai" van goi cho ta xot xa biet chung nao !
Nhung khong he gi, vi Tue Sy da tung viet nhu the nay: "Dat do doa day than xac ma khong doa day vien mong; que huong an tinh tham thiet kia moi thuc la doa day vien mong." (11)
Cau tren Tue Sy da viet cho To Dong Pha, nhung thuc ra cung la viet cho chinh minh nua.
3. Nha Phat hoc cua hai truyen thong: Chung ta phai hoc Phat nhu the nao ? nghia la hoc cach nao de khong bi no le vao chu nghia ma vi vo tinh hoac co y phu nhan cai thuc tai sinh dong ma tinh than Phat giao Bac Tong da tac dong mot cach triet de tren moi lanh vuc tu tuong, thi ca, hoi hoa va dac biet la doi song tam linh cua cac nuoc thuoc khu vuc vien Dong trong do co ca truyen thong cua Phat giao Viet Nam chung ta nua?
Chang han, taiï Viet Nam hien nay co mot so nguoi doc duoc vai cau kinh phap cu, vai quyen thuoc kinh tang Pali bang tieng Viet da voi va phu nhan cai qua khu cua chinh ho, ho cho rang nhung kinh nhu Di Da, Lang Nghiem, Dai bi thap chu, Mong son thi thuc khong phai la "nguyen thuy", khong phai la "nguyen thuy" theo ho co nghia la cua ngoai dao. Nhung ho da quen mat rang, ngay xua cac bac To Su cua ho dau co viet kinh phap cu treo tren vach tuong nhieu nhu bay gio, ma neu co treo thi cung chi treo cac bai ke trong Kinh Hoa Nghiem, Phap Hoa, Kim Cang, Ke cua Luc To, Than Tu, hoac cac thi ke cua Thien Su dan do de tu truoc gio thi tich. Vay ma to tien cua ta van du suc manh de dung nuoc va giu nuoc, va chinh cai tinh than cua Bac Tong ay da tao ra duoc hai trieu Ly Tran, hai trieu dai duoc cac su gia o moi phia deu phai cong nhan la van minh ruc ro nhat trong lich su cua dan toc ta, va cho den ngay hom nay van con hanh dien, va van xem do la hanh trang tinh than dua dan toc cung voi nhan loai tien vao the ky 21.
Viec Ha Noi dang rao riet chuan bi chao don mot ngan nam Thang Long (trong do co cong trinh xay dung tuong dai Ly Cong Uan, hoc tro cua Thien Su Van Hanh) chung to ho da thuc rat ro tam muc quan trong cua Phat giao Ly Tran trong viec xay dung va phat trien dat nuoc trong the ky toi.
Dao Phat co le la Ton giao duy nhat chu truong tu do tu tuong. Boi vay Phat giao cung triet de ton trong tu do tu tuong cua ke khac. Nhung tu do o day co nghia la tu do lua chon bat cu phap mon nao, ly tuong nao ma minh ua thich, chu khong phai tu do xuc pham den ly tuong ma nguoi khac dang theo duoi, nhat la ly tuong do da ton tai va nuoi duong tam thuc dan toc Viet tu gan hai ngan nam nay.
Nhung toi nhan thay rang, nhung nha Phat hoc nguyen thuy cua Phat giao Viet Nam hien nay chi thich kinh tang nguyen thuy tren ly thuyet thoi chu ho khong thuc hanh nhung gi ma Duc Phat da thuyet giang trong tang nguyen thuy. Vi du doc kinh Pham vong trong truong Bo Kinh, ta thay Duc Phat da khuyen day cac de tu cua Ngai :khong nen giao du va than can voi gioi quyen the, vay ma hien thoi chang nhung ho giao du va than can khong thoi, ma con chinh thuc dung han ve mot phia voi gioi quyen the nua. The nhung moi khi bi chat van thi ho lai tu bao chua rang, Dao Phat "tuy duyen" nhung "bat bien".
Nhung nhung thoi hu tat xau nay duong nhu thoi nao cung co, chu khong phai chi co thoi nay. To Dong Pha cung da tung len tieng chi trich phong trao hoc Thien cua Phat giao Trung Quoc. Loi chi trich ay duoc khac va in trong trong Kinh Lang Gia (nhu la loi bat), duoc Tue Sy dich nhu sau: ".chi lay theo cho gian tien, duoc mot cau kinh, mot bai ke, tu cho la lieu chung. Cho nen ca bon dan ba, con nit, dang tay cuoi gion, dua nhau ban bac huong vi Thien. Ke cao thi vi danh, ke thap thi vi loi. Cai du ba mat luu do khong dau khong chay toi. Ma cai vi dieu cua Phat phap da mat roi. Chang khac nao thay Lang que mua. (may ma chua lanh benh nhe)" (12)
La mot nha nghien cuu Phat hoc noi tieng la uyen bac va nghiem tuc, tat nhien Tue Sy cung da tung ban khoan ve van de nay, nghia la chung ta phai hoc Phat nhu the nao de dung roi vao hoac la hoc de khoe khoang kien thuc cua minh, hoac la hoc de kiem danh kiem loi. Trong loi gioi thieu cho ban dich "Vo Mon quan", mac du bai viet chi gioi han trong viec hoc Thien, nhung qua bai viet ta van thay duoc noi ban khoan ay cua Tue Sy doi voi viec hoc Thien noi rieng va hoc Phat noi chung.
".Mot thoi xa xua tai phap duong cua cac Thien vien, nguoi ta nghe sang sang nhung tieng cuoi va tieng thet. Bao nhieu loi le luan ban khuc chiet duoc goi tra ve cho dai sa mac tren mien Cao A, noi da tung ghi dau cuoc hanh trinh kho nhoc cua nhung tam hon khat khao tuyet doi. Noi day sa mac van cu thien thu co tich trong con gio buc bach cua hu vo. Le song va le chet van mai mai bong benh tren hu ao. Tam hon miet mai nong chay, nhung khong chay tan noi nhung giac mong hai hung cua hu vo va huy diet. Roi mot mai kia, khi thoi co den, tieng cuoi va thet troi len lam dao lon ca nep song binh sinh." (13)
Nhung con nguoi cua thoi xua ay, dam vut bo tat ca de thuc hien cho ky duoc noi khat khao tuyet doi cho doi minh. Nhung ngay nay, nen van minh hien dai da cung cap cho chung ta nhieu thu vui thap hen qua, nen duong nhu tam hon cua chung ta da nguoi lanh, chang bao gio, du chi trong mot khoanh khac, ta co the nghe lai duoc tieng reo goi tuyet doi ay tu trong noi tam sau tham cua minh:
"Cuoc song binh thuong cua chung ta chang may khi nghe duoc nhung tieng ay trong con sung sot bang hoang; de cho trong thien tai nhat thi, mot lan chet di va mot lan song lai truoc su thuc ngan doi, nhung khat khao nong nhiet cu vinh vien moi mon, tam tri cang luc cang bat dong nhu soi da. Biet bao thanh kien dan dan dong lai thanh lop vo cung cua ban nga, khong cach gi pha noi." (14)
Va Tue Sy cho rang nhung cau hoi nhu the nay chang co nghia gi trong viec hoc Thien cung nhu hoc Phat. Phai den voi Thien nhu the nao ? Chung ta quen hoi nhu vay. Boi vi doi song dang chim dam trong bun lay hoi thoi cua nhung cam thuc phu phiem; chung ta nhu nhung con sau, trien mien ngu suot mot mua dong bang gia. Ngon ngu Thien, du la sam chop hai hung trong tai ta, chang qua chi la "ve sau keu ve ve suot mua he nong buc." (15)
Vay cho nen van de khong phai la cu thac mac phai den voi Thien nhu the nao hoac phai hoc Thien theo phuong phap nao ma dieu quan trong la chung ta co den voi Thien, voi giao phap cua Duc Phat bang tat ca su khat khao cua mot ke dang them khat tuyet doi hay khong ? Nhung loi sau day co the duoc xem nhu la loi cau mong cua Tue Sy muon gui den cho nhung nguoi hoc Thien va hoc Phat hom nay: "Lam sao chung ta co the gop tat ca gio bon phuong troi ma dong vao doi canh cua cua quan ai Thien ? Co le, cung nen mot lan, voi doi khat voi nong lanh, nghenh ngang buoc vao giua nhung tieng cuoi ron rang, bang qua bien gioi khong ngan cua sa mac. Roi se thay nhu nguoi xua tung noi, Thien la mot quan ai hiem ngheo, thach thuc buoc tien cua tam linh. Vay da nhat quyet buoc toi, thi phai tim cho den tan nguon cua doi song." (16)
Va day cung la mot dong thanh tuong ung: "Minh phai doc tung kinh phat voi tat ca tinh than khan truong cua mot ke bi xu tu hinh dang quy lay trong xa lim toi den, dang lang nghe su im lang truon minh qua su chet sap den.
Minh cung co the hoc Phat nhu nguoi da bi tuoc doat mat het tat ca trong doi song, va bong nhien bat than lai duoc tim thay mot kho tang tran bao vo luong truoc mat minh, niem vui suong vo tan, con khoai lac tran tre ngap ca the xac lan tinh than ma tron doi nguoi chua bao gio co duoc. Cam thuc phi thuong nhu vay." (17)
Neu chung ta khong chiu hoc Phat trong mot tinh than khan truong nhu vay, ma cu dem cai dau oc no le tu chuong sach vo ra de tu khang dinh mot cach vo doan rang, kinh nay moi la "nguyen thuy" con kinh kia la "khong phai." thi khong nhung ta da danh mat tinh than sang tao cua Dao Phat, ma con vo tinh tro thanh "dan ba ngoi le doi mach" trong the gioi nhung nguoi hoc Phat nua.
Va phai chang viec nguoi Tay phuong dang huong ve nhung giao ly cua Duc Phat da duoc bao tri tu rat lau tren nhung dinh nui tuyet co tich cua Tay Tang, thi viec tranh luan ve "nguyen thuy" hay "khong nguyen thuy" da thuc su khong con can thiet nua? Va da den luc cac nha Phat hoc theo truyen thong nguyen thuy tai Viet Nam nen y thuc rang, hai truyen thong Bac Tong va Nam Tong deu can thiet va phai duoc bo tuc lan nhau trong doi song tu hoc cua Phat tu Viet Nam vay.
Neu ai da tung theo doi tat ca nhung bai viet cua Tue Sy ve Phat hoc tu gan ba thap nien qua, thi phai cong nhan rang Tue Sy la mot trong nhung nha Phat Hoc da the hien tinh than ay mot cach nghiem tuc nhat.
4. Thien Su va thi nhan hay la su giang co giua hai con duong:
Pham Thien Thu co le la nha tho co nhieu tho nhat de cap den cac Thien Su. Nhung cau tho trong sang va gian di nhu nhung cau ca dao ma ta van thuong ngam nga tren nhung con duong que tu thuo con au tho. Nhung cau tho dep la lung nhu:
Mua xuan mac la tren ngan
Mua thu mac chu buom vang tuong tu
Dong Nam Hoa co Thien Su
Doi kinh lay ruou tam hu uong tran.
(Dong Hoa Vang)
hay la:
Su len chot dinh rung thien
trong tim chot thap mot rung ta duong
(Dong Hoa Vang)
So di duoc nhu vay la vi Pham Thien Thu da tung mot thoi khoac ao Thien gia. Nhung chinh nho mang trong minh hai dong mau cao quy nay, nen Pham Thien Thu da hieu rat ro su mau thuan hay noi dung hon la su giang co trong noi tam giua con duong di len va di xuong cua Thien Su va thi nhan. Hoac la o lai voi cai dep phu du noi cuoc doi huu han hay la phai vut bo tat ca de len duong tim kiem cai dep vo han kia. Nhung duong nhu cai dep nao cung can thiet ca, vi neu chung ta khong thay duoc cai dep trong coi the huu han nay, thi se chang bao gio ta thay duoc gia tri cua cai dep thien thu vinh cuu ca.
Pham Thien Thu da noi len su giang co nay trong bon cau tho:
Xuong non nho suoi hoa rung
Vao non nho ke lung chung pho may
Ve thanh nho canh chim bay
Xa thanh thuong voc em gay rac hoa
(Dong Hoa Vang)
Tuy vay, toi nghi rang nhung cau tho cua Pham Thien Thu cung chi moi cho ta thay ve dep cua mot Thien Su dang hon nhien choi dua voi dat troi menh mong, chu chua dan ta vao duoc ben trong. Cai dep ben trong do chi co Tue Sy moi dan ta vao duoc bang nhung trang van suc tich. Vi du doan sau day anh viet ve tinh ban tham giua Thien Su va thi hao To Dong Pha:
"Be mon toa huyet nhat Thien Sap
dau thuong tue nguyet khong tranh vanh"
(Khep cua hang sau mot giuong Thien
tren dau nam thang troi chenh venh)
"Nam thang la tuoi gia, la mua thu va toc trang, la nhung hoai vong xa xoi cua nha tho. Hoai vong do la hinh anh hiu hat khep kin cua trong hang sau giua nui rung xa vang, va tham lang troi qua tren dau nha tho co quanh. Cho nen, tam long cua su nhu mat nuoc trong ngan, bao nhieu chim noi thien hinh van trang cua coi doi deu hien ro trong do." (18)
Tai sao trong truyen thong thi ca Vien Dong, Trung Quoc, Viet Nam, Nhat Ban, v.v. Thien Su va thi nhan di doi voi nhau nhu hinh voi bong ? Khong the biet duoc ta chi co the ca hai deu nhu dung do de trong ngong mot mua thu co tich dang den cham o cuoi chan troi xa kia chang ?
"Roi khi Su tha bo rong choi, mau ao con pha mau suong khoi cua nui rung. Su mang cai tinh dao do ket duyen cai tinh tho cua khach tho, nhu ngon gio mua thu thoi nhung phuong troi vien mong den lang tho, thi tinh tho bong ngot ngao nhu cam quit dang mua chin do; mot thu ngot ngao tram lang:
Gio thu dua mong qua Hoai Thuy
Nay cam no quit ru san buon
(Thu phong xuy mong qua Hoai Thuy Tuong kien quat suu Thuy khong dinh)"
Khach lang tho lai muon bo qua nhung ngay buon ba, de cung Su, trong nhung dem dai xa xoi, dot cui nau tra, ngoai bong trang nghieng xuong day coc. Tinh tho song dong, nhung xa xoi va don bac:
Tam long nha dao nhu nuoc phang
Roi bong chim noi cua coi doi
Chua xua le bong trong thu cuc
Ban voi lang tho thuong chut tai
Coi nhan gian co chia duong Nam neo Bac
Ma canh hong canh nhan van don doc le loi.
(Dao nhan hung tung thuy kinh thanh
van tuong khoi diet vo dao hinh
doc y co tu chung thu cuc
Yen ban tao nhan xan lac anh
Nhan gian de xu huu Nam Bac
Phan phan hong nhan ha tang minh).
Do la cho giong nhau. Con khac nhau ? Chac chan phai co khac, nhung cho kac nhau do no mong manh qua, mong manh hon ca to troi nua, nguoi ngoai hu chung ta kho thay duoc, chi co nhung nguoi trong cuoc may ra co the chi cho ta thay duoc chang ? Tue Sy cung da dua vao mot bai tho cua To Dong Pha, bai tho nay ong lam de tang cho Thien Su Dao Tiem, mot nguoi ban chi thiet cua ong, de giai thich cho giong va khac nhau giua Thien va thi ca:
"Thuong nhan hoc ve cai le kho khong; mot tram thu niem tuong da la tro lanh het. Cung to the vung luoi kiem mot cai la y nhu gio thoi che hat thoc lep khong con chut bui cam. Tai sao ngai lai phai chon theo ban toi, tranh dua ve dep ruc ro cua van tu ? Bai tho bon toi vua lam, no dep nhu tan vun vien ngoc lanh lanh.
Tuy nhien, suy nghi ky thi khong phai the, cai ao dieu khong phai la cai ao anh. Muon cho loi tho tuyet dieu, thi phai la dung go ep, vua khong vua tinh. Tinh cho nen thau tom het moi vong dong, khong cho nen bao ham van canh. Ngam nhin su doi, bon ba giua doi, ma nhu thay minh nam tren chop dinh non cao. Du het cac thu man nong, chua chat; trong do co cai huong vi tuyet voi.
Tho va phap (Dao) khong chong trai nhau, khong hai nhau. Cai do nho Thuong nhan ha quyet ?
Nho ha quyet ? Khong nho, cung da ha quyet. Nguoi hoc thien, hoc tu cai kho dau, hu ao, hoc cho tham tam thanh ra thu tro tan nguoi lanh. Hoc nhu the la hoc de doa day. Dat duoc so hoc do la buong tha, hoa thanh cai khong va tro thanh cai tinh. Buong tha thi khong cau chap, khong con bi rang buoc cung tieu dao nhu hon tho tieu sai va lang man. Tam tinh, thi tram lang nhu mat nuoc khong gon song, phan chieu tron ven ngoai canh. Tam khong, thi tam rong nhu mat bien bao la, dung nap het tat ca ngan ha tinh dau. Nguoi hoc Thien chiu doa day cho than minh gay, cho tam minh nguoi, trong do co cai dieu dung phi thuong cua no. Nguoi lam tho cuoc doi bi day ai truan chien, trong do cung co cai ao dieu cua vi chua, vi man, suot doi hoc Thien, suot doi van day doa tham tam; day doa trong cai khong va cai tinh. Day doa do ma ky thuc khong la day doa. Cung vay, suot doi lam tho, thi suot doi kho luy lao dao. Cho ao dieu do, chua dat den coi thuong thua cua thi ca, lam sao hieu noi ?
Dat toi coi thuong thua cua tho, nhu nguoi hoc Thien chung cho khong tich cua Dao; cai do vua kho vua de. Hoc Thien ba muoi nam, ba muoi nam day doa tham tam, ma khong thanh. Phan chi, bo di, bat chot thay mot canh hoa roi, coi khong tich cung hot nhien, dot ngot mo ra cho ao dieu do, khong giang cho thong cho nen khong the nao lay tay chi thang vao coi tho, roi bao day la chan dien muc cua no.
Dai khai noi coi Thien cung co cai phan biet chan va nguy. Coi tho ha lai khong ? Nhung chi thang vao do, khong the duoc. No khong phai la cho di dong giua con cho va con cop, hay giua cop thuc va cop giay.
Qua nhien, dieu thay ro la ong (chi To Dong Pha) da giang giai the nao la tho va the nao la Thien. Va cung thay ro la trong do co cho giong va cho di. Nhung chi thang vao cho do, thien nan van nan". (19)
Neu chua tung lan loc voi cat bui cua tran gian, chua tung trai qua nhung gio phut le the heo hut cua chinh minh, chua tung bi day doa boi tinh yeu con nguoi, thi lam sao (tac gia bai tho va nguoi binh tho) co the thot ra nhung loi nong bong nhu vay?
5. Ke si trong truyen thong Dong Phuong: Roi truoc mat nguc tu than be bong
Ngon tay nao go nhip xuong tuong reu
Tue Sy lam hai cau tho tren khi dang lam ray tai nui rung Van Gia, nghia la vao khoang cuoi nam 1977, nhung nam thang ma ca dat nuoc dang chiu dung nhieu dau kho nhat. La mot nguoi tri thuc (tat nhien phai la tri thuc co liem si) Tue Sy da y thuc duoc rang, minh khong the nao dung ngoai de nhin su dau kho chung nay duoc. Hai cau tho tren chung to anh da doan duoc nhung gi se xay ra cho ban than minh , va dieu tien doan do da dung.
Co mot so nguoi (khong nhieu lam) cho rang, dang ly ra Tue Sy nen de thoi gian ma lam chuyen chuyen mon cua anh, nhu sang tac van hoc, thi ca hay dich thuat thay vi bo phi hon 20 nam de lam nhung chuyen khong co loi gi cho ban than. Toi cho rang, lap luan tren hoan toan khong dung, ma thuc ra nhung ke lap luan nhu vay chi de bao ve cai hen yeu cua chinh ho ma thoi.
Ta nen xep Tue Sy dung o noi nao trong nhung nam dat nuoc co nhieu bien dong o cuoi the ky 20 nay ?
Khong hieu sao, cu moi lan doc loi ket luan sau day cua Nguyen Hien Le cho tac pham "Su Trung Quoc", tac pham cuoi cung cua ong, toi lai thay co hinh bong cua Tue Sy trong do.
".Doc su thoi quan chu cua Trung Hoa, toi buon cho dan toc do thong minh, gioi to chuc ma khong diet duoc cai hoa ngoai thich va hoan quan gay biet bao thong kho cho dan chung doi nay qua doi khac. Nhung toi cung trong ho, men ho vi trieu dai nao cung co hang ngan hang van nguoi coi cai chet nhe nhu long hong, tuan tiet vi nuoc chu khong chiu nhuc, vi nhung trieu dai "vo dao" thi vo so ke si coi cong danh phu quy nhu dep co, kiem noi non xanh nuoc biec dat vo con theo, cay lay ruong ma an, dao lay gieng ma uong, song mot doi thanh khiet, lam tho, ve, hoac truoc tac ve triet, su, tuong, tieu thuyet de luu lai hau the. Doc doi cac vi do toi luon luon thay tam hon nhe nhang. Chua co bo su nao cua Tay phuong cho toi duoc cam tuong do." (20)
Tue Sy chinh la ke si trong truyen thong cua Dong phuong, hon hai muoi nam qua, Tue Sy da the hien tinh than "uy vu bat nang khuat" cua ke si khong phai bang nhung tac pham qua van tu, ma anh da viet tac pham do bang su hy sinh quen minh, de chia xe su dau kho voi que huong dat nuoc vay.
TT Thich Phuoc An
Tong Vu Truong TV Van Hoa GHPGVNTN
Bạn đang xem trang tiếng Việt không dấu! Click vào link sau để xem trang tiếng Việt có dấu:
Thơ Tuệ Sỹ Hay Những Đêm Dài Heo Hút