nguyên phi ỷ lan (1).
NGUYÊN PHI Ỷ LAN (1)
Chuông chùa vọng một hồi thong thả
Cửa thiền môn thơm phả mùi hương
Giáo lý đạo Phật chỉ đường
Ai đem chân lý làm gương giống nòi? (2)
Thuở cầu tự mong người nối dõi
Lý Thánh Tông đi tới chùa Dâu
Dân tình đều chắp tay cầu
Riêng cô thiếu nữ hái dâu hững hờ
Vua qua cũng thờ ơ chẳng ngó
Tựa cành Lan hong gió hát ca
Lời ru quá đỗi thiết tha
Vua lấy làm lạ bèn ra rước về
Một bước đã đề huề cung cấm
Thôn nữ ca chân lấm tay bùn
Ỷ Lan châu nhả ngọc phun
Nguyên phi sen nở từ bùn mà ra
Thời loạn lạc phong ba chinh chiến
Lý Thánh Tông đánh chiếm Chiêm Thành
Địa Lý, Bố Chính, Ma Linh (3)
Vua Chiêm dâng hiến để giành tự do
Nguyên Phi được giao cho nhiếp chính
Xã tắc đà hưng thịnh đẹp tươi
Nhập du đạo Phật muôn nơi
Giang san đẹp đạo, tốt đời nhân gian
Bà được gọi Ỷ Lan phong tước
Vua băng hà, Càn Đức lên ngôi(4)
Bởi ghen hay đạo vua tôi
Thượng hoàng thái hậu chuốc hồi mã thương? (5)
Khi Thái úy Lý Thường Kiệt ký
Với Thái sư là Lý Đạo Thành
Mâu thuẫn được giải quyết nhanh
Đặt lên việc nước phân minh rõ ràng (6)
Công để thủ trí càng minh mẫn
Cho Lý Thường Kiệt dẫn quân sang
Hai Châu lương thực lân bang
Ý đồ xâm lược tan hoang hậu tiền (7)
Quân giặc Tống không quên việc ấy
Một năm sau lại dấy quân sang
Quách Quỳ, Triệu Tiết hung hăng
Trận sông Như Nguyệt bẽ bàng rút quân
Chữ độc lập tuyên ngôn thuở trước
Còn âm vang "Nam quốc sơn hà" (8)
Thiên thư định phận mà ra
Hai lần nhiếp chính đều là thành công
Bức tranh tạc non sông gấm vóc
Việc an dân khó nhọc trên đầu
Chuộc người và cấm trộm trâu (9)
Chúng sinh phổ độ nguyên cầu ngàn năm
Ỷ Lan đó Quân Âm Bồ Tát (10)
Mãi nghìn đời câu hát còn vương
Linh nhân Thái hậu mở đường
Ngàn hoa nở giữa máu xương nhân loài.
Chú thích:
(1), (4):Ỷ Lan (là phi tần của hoàng đế Lý Thánh Tông, mẹ ruột của Hoàng Thái tử Lý Càn Đức, sau là hoàng đế Lý Nhân Tông. Tham khảo thêm Đại Việt sử ký toàn thư)
(2): Ỷ Lan là người có công truyền bá đạo Phật vào nước ta; về già, bà càng để tâm làm việc thiện, xây chùa và nghiên cứu về đạo Phật. Tính đến năm (1115), bà đã cho xây cất 150 chùa, đền, trong đó có chùa Từ Phúc ở quê hương (Dương Xá, Gia Lâm)
(3): Lý Thánh Tông sau nhiều lần đánh Chiêm Thành đã bắt được vua Chế Củ. Chế Củ xin đem đất ba châu: Địa Lý, Ma Linh, Bố Chính (tức vùng Quảng Bình và Quảng Trị) để chuộc tội.
(5): Trong trang sử đời Nguyên phi Ỷ Lan không khỏi có một vết đen, đó là việc giết chết Thái hậu Thượng Dương và 76 người thị nữ. Tục truyền rằng bà rất hối về việc này nên đã làm nhiều chùa Phật để sám hối, rửa oan.
(6): Vì lợi ích đất nước, bà là người hòa giải thành công mâu thuẫn giữa Thái sư Lý Đạo Thành và Thái úy Lý Thường Kiệt.
(7): Lý Thường Kiệt đánh phá 2 kho lương của nhà Tống dự trữ cho việc xâm lược nước ta là Ung Châu và Khâm Châu (Quảng Đông).
(8): Bài thơ của Lý Thường Kiệt, được coi như bản tuyên ngôn đầu tiên của nước ta.
(9): Bên cạnh công lao ổn định và phát triển đất nước, Ỷ Lan còn có hai việc nổi bật đã được sử cũ biên chép, đó là việc "chuộc người" (Hoàng thái hậu phát tiền ở kho nội phủ để chuộc con gái do nhà nghèo bị bán ở đợ, đem họ mà gả cho những người đàn ông góa vợ) và việc "đề xuất lệnh cấm trộm trâu và giết trâu bừa bãi".
(10): Nguyên phi giúp việc nội trị, lòng dân cảm hóa hòa hợp, trong cõi vững vàng, tôn sùng Phật giáo, dân gọi là bà Quan Âm Bồ Tát tái hiện.